راهکارهای مناسب سازی محیط های ورزشی معلولین

 راهکارهای مناسب سازی محیط های ورزشی معلولین

دکتر سیدصدرالدین شجاع الدین دانشیار دانشگاه تربیت معلم تهران

علی شاکری کارشناس ارشدتربیت بدنی

shakeriali@ymail.com

 مقدمه

انسان ها معمولاً علاقه دارند فعالیت های مورد نظرشان را شخصا انجام دهند و امورخصوصی خود را به دیگران واگذار نکنند. ازسویی، خستگی ویکنواختی کاروزندگی، نیازبه تجدید نیرو و کسب روحیه ای تازه را می طلبد.

مراکز تفریحی و ورزشی از مهمترین بخش های یک محیط شهری است که افراد علاقه مند می توانند از آنها برای تجدید قوا استفاده کنند.

شهر تبلور کالبد جامعه است که براساس نیازها، فعالیت ها و رفتارهای ساکنین آن شکل گرفته است. میزان سازگاری فضا یا کالبد با فعالیت ها و رفتارهای جاری در آن ، معیار مهمی برای ارزیابی میزان توسعه اجتماعی وغنای فرهنگی یک جامعه است.

وجود کاستی ها درشهر، استفاده مطلوب از فضاهای شهری را به حداقل رسانده و دربسیاری موارد غیر ممکن می سازد. بخشی ازنیروهای فعال جامعه که عمدتاً شامل: سالمندان، خردسالان و افراد معلول و جانباز هستند، به سبب کم توانی جسمی و حرکتی، نابسامان بودن وعدم انطباق فضاهای شهری با نیازها و شرایط این افراد، امکان حضور فعال در شهر را ندارند و این مهم در بلند مدت موجب بروز خسارت های اجتماعی و اقتصادی فراوانی خواهد شد.

جانبازان،معلولین و سایر آسیب مندان که گروهی عظیم ازجمعیت انسانی را درهرجامعه تشکیل می دهند، قادرخواهند بود با بهره گیری ازامکانات و تأسیسات ورزشی، انگیزه خود را تقویت کرده و درعرصه اجتماع ، توانائی های خود را به کار برند. از این رو لازم است به بحث مناسب سازی محیط ورزشی و استفاده از وسایل و لوازم ورزشی توجه بیشتری شود.

فعالیت های ورزشی امروزه برای جانبازان و معلولین به عنوان یک وسیله مهم برای شادابی جسمانی، به وجود آمدن حس اعتماد به نفس و شرکت فعالانه در زندگی اجتماعی به شمار می رود.

روش تحقیق

در سال   ۲۰۰۵  سازمان بهداشت جهانی برای بررسی عوامل مؤثربرسلامتی جوامع مختلف، کمیسیونی تأسیس کرد تا به نابرابری های عمیق اجتماعی توجه بیشتری شود.

به عقیده اعضای کمیسیون، تأمین خدمات برای ارتقاء سلامتی، یکی از عواملی است که در سلامتی جامعه اهمیت فراوانی دارد؛ اما مهمترین بخش ها،عوامل اجتماعی و اقتصادی هستند که بر شیوه زندگی و کار افراد تأثیر می گذارند.

سیاست های اجتماعی باید به دنبال سلامت بهتر و کاهش نابرابری در خدمات بهداشتی باشد. شهرهای توسعه یافته،همسو با پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی در تلاش اند تا بهترین امکانات را برای همه افراد جامعه فراهم آورند وسطح بهداشت شهروندان خود را بالا ببرند.

برای نمونه، دولت آلمان دربرنامه توان بخشی اجتماعی معلولین در آوریل۱۹۷۰، مناسب نمودن شرایط زندگی اجتماعی برای معلولین را یکی از مهم ترین هدف های این طرح برشمرد.

دولت ایالات متحده نیز برای تسهیل درامور زندگی معلولین هزاران مسکن ویلائی، شخصی و استیجاری ساخت. این شواهد نشان دهنده اولویت دادن به زندگی همه انسان ها، به ویژه معلولین، از سوی دولت مردان است.

البته در کشورما نیز قدم های مثبتی در این زمینه برداشته شده است. برای نمونه ”وضع قانون جامع حمایت از معلولان“ در اردیبهشت ۱۳۸۳ توسط مجلس شورای اسلامی که قدمی مکمل و اثرگذار برای جلب توجه دست اندر کاران توسعه شهری اعم از مدیریتی و کارشناسی به مقوله لزوم مناسب بودن محیط شهری برای کم توانان و معلولین بود.

بدیهی است که پس از پایان جنگ تحمیلی، کشورما در جهت توسعه همه جانبه گام برداشته است.از سویی تعدادی از بازماندگان جبهه های جنگ به صورت جانبازو معلول در جامعه وجود دارند که نیاز به توجه بیشتری برای ارتقای سلامتی وتندرستی خود دارند ، ازطرفی کمبود اماکن ورزشی سبب گشته که عده بسیاری از آنها منزوی شده و حتی از انجام فعالیت های روزمره ی خود ناتوان باشند.

برای افزایش حضورجانبازان ومعلولین درعرصه ورزشی و بالا بردن انگیزه ی آنها نیاز به توسعه اماکن و فضاهای ورزشی متناسب با سطوح عملکردی و توانائیهای بدنی آنهاست.

واضح است که امکانات وفضاهای کنونی ورزشی نمی تواند تأمین کننده تمام نیازهای این افراد باشد ولازم است که زمینه سازی و بسترسازی لازم و کافی برای بهبود افزایش امکانات فراهم شود.

مهمترین عامل بازدارنده معلولین از دستیابی به حقوق برابر با دیگران، ناسازگاری محیط ساخته شده با گستره توان جسمی انسان است.

تا کنون مسئله ورزشگاه های مناسب معلولین حساسیت بر نمی انگیخت و بیشتر توجه به آن بخش که جنبه عمومی و اجتماعی دارد پرداخته شده است ولی به حمایت از توانایی معلولین و نیازهای روانی آنان کمتر توجه شده است.

بااین تفاسیرهنوزهم معلولان درکشورما بامشکلات زیادی دست و پنجه گرم می کنند که درادامه به شمارش تعدادی ازمشکلات انها که درمورد برخورداری ازامکانات ورزشی است ، می پردازیم:

این بخش شامل دومقوله است:

الف ) کاربردی کردن فضا برای معلولین
ب) طراحی وسایل برای معلولین
الف) عوامل مؤثر در کاربردی کردن فضاها برای معلولین

عوامل تأثیرگذار را می توان به گروههای زیر دسته بندی می شوند:

۱) اندازه های انسانی و میدان عمل وسایل کمکی
۲ ) سرعت عمل
۳) دسترسی به نیازمندی ها

گروه اول: درحقیقت دردسترس ترین وسیله کمکی از نظر حجم، وزن واشغال جا صندلی چرخدار است . به طور کلی هر گاه فضا و فاصله های بی مانع طوری طراحی شده باشد که بتوان باصندلی چرخدار از آن استفاد ه کرد، آن فضا برای افرادی که از سایر تجهیزات کمکی سود می جویند وهمچنین برای مردم عادی هم قابل استفاده خواهد بود.

اگر به محدودیت های ساختمان و حجم صندلی توجه شود، معلول صندلی نشین هم می تواند درست مانند شخصی که قادر به هر نوع حرکتی است، کارهای مختلف انجام دهد. به هرحال این افراد به دلیل نقص عضوی که دارند فقط مسیری مشخص و طی روندی مشخص می توانند به وسایل نزدیک شوند و از آنها استفاده کنند . طراحی ها باید با توجه به به این عوامل صورت گیرد تا فضاها قابل استفاده شخص معلول باشد .

گروه دوم: محیط ورزشی باید ایمنی ساکنین را به خصوص در مواقع ضروری و آتش سوزی فراهم سازد. معلولین به لحاظ استفاده از وسیله های مختلف حرکتی آن قابلیت جابجایی سریع و به موقع را نداشته و با توجه به اینکه سرعت عمل بسیار حائز اهمیت است . هنگام بروز حریق یکی از عوامل مهم در طراحی، دوام سازه پلکان و مسیرهای خروجی تا زمان تخلیه کامل ساختمان است.

مسیر حرکت باید طوری طراحی گردد که حداکثر امکانات فرار را در مواقع خطر برای آنان به وجود آورد .عریض بودن راهروها با درنظر گرفتن فضاهایی برای پناه گرفتن و همچنین فضاهایی مثل بالکن دسترسی هر چه سریعتر به فضای آزاد و همچنین استفاده از مصالحی که مقاومت آن در برابرآتش سوزی می تواند میسر واقع شود.

گروه سوم : محیط ورزشی باید با توجه به ویژگیهای مختلف معلولین طراحی گردد تا امکان دسترسی به نیازها را سهل وآسان برای آنان فراهم سازد. دسترسی به نیازها شامل آن دسته ازویژگی های خاص است که لزوم دستیابی به نیازهای ضروری را ایجاب می کند . همچنین درمورد مسائل ایمنی نیز نیاز دسترسی به لوازم کنترل تأسیسات و یا کلیدایمنی ازضروریات محسوب می شود.

بنابراین طراحی باید طوری باشد که علاوه بر اینکه مطابق معیارها واستانداردهای معلولین می باشد، ساده و روان باشد وازایجاد اختلاف سطح های غیرضروری اجتناب گردد.

ب )عوامل موثر در طراحی فضاهای ورزشی برای معلولین
الف- دسترسی آسان

نظر به ویژگی های گروه های مختلف معلولین فضاهای ورزشی آنان باید به نحوی طرا حی گردد که امکان دسترسی سهل و آسانی را برای آنان براحتی فراهم آورده و بر سر راه آنان موانعی ایجاد نماید این تسهیلات صرف نظررعایت برخی نکات فنی و ضوابط به معلولین شامل سادگی ارتباطات، احتراز از اختلاف سطح های غیر ضروری ، تعبیه امکانات و مسیرهای ویژه مخصوص می باشد.

ب- ارتباط بصری حداکثر
اهمیت پیوندهای جمعی بین خود معلولین و افراد غیر معلول ایجاب می نماید که از نقطه نظر بصری امکانات مناسبی برای یکپارچگی فضاهای داخلی و خارجی مجموعه درنظر گرفته شده و طراحی می گردند. بدین ترتیب روشن است که فضاهای تودرتو و پیچ در  پیچی که متضمن تفکیک خیلی خرد فضای کلان به فضای کوچکتر است باید حد امکان اجتناب شود و دید ومنظرها ی متعددی برای حفظ یک ارتباط بصری یکپارچه درنظر گرفته شود .

دیدن فعالیت ها یا شنیدن صدای آن برای آن دسته ازمعلولان که فاقد هر گونه امکان تحرک بینایی هستند به خودی خود احساس مشارکت در آن فعالیت ها وترغیب به غلبه نمودن بر موانع برای پیوست به جمع مینماید که درمجموعه های معلولین بسیارحائزاهمیت است.

شاید بتوان تاثیرات این ارتباط بصری را در فرمول های زیر خلاصه کرد:

– ارتباط با معلول دیگر او را از تنهایی و انزوای شخصی خویش بیرون کشیده و نقاط مشترکی را بوجود می آورد.
– ارتباط یک معلول با افراد غیرمعلول او را به احساس درمیان جامعه بودن سوق می دهد.

ج- تغییر پذیری فضاها

به لحاظ اینکه معلولین در گروه های متعدد ومتفاوتی طبقه بندی می شوند (فلج مغزی ،نخاعی و…) طبعا فضاهای ورزشی مربوط به هر گروه دارای ویژگی های معین است که در صورت تخصیص یافتن یک فضا به یک گروه معلولین جداگانه امکانات بسیار جزیی و تغییراتی اندک قابل استفاده برای فعالیت های گروه های مختلف باشد .

بدین ترتیب صرفه جویی در فضاها باعث خواهد شد تا از اتلاف هزینه جلوگیری شود .معمولادرفضاهای عمومی مجموعه های ورزشی از استانداردهای عموم معلولان یعنی استاندارد صندلی چرخدار ودر فضاهای خیلی خاص از استانداردهای همان گروه معلولان استفاده می شود.

د- ایمنی حداکثر

یکی از مهمترین نکات طراحی فضاهای ورزشی معلولین پیش بینی ایمنی حداکثر در مواقع اضطراری و آتش سوزی ها است .

معلولین به لحاظ استفاده از وسیله های مختلف حرکتی آن قابلیت جابه جایی سریع و به موقع را نداشته و طبعا فضاها باید طوری طراحی گردند که حداکثر امکانات فرار را در موقع خطر برای آنان بوجود آورند .

عریض بودن راه ها – بازشوبودن درب ها به بیرون و جدا بودن واحد های تولید کننده خطر از مجموعه می تواند زمینه های مناسبی برای این پیش بینی باشد.

معمولا” درصورتی که شرایط اقلیمی محل اجازه دهد فضاهای ورزشی در بسته را به صورت تفکیک شده وجدا از یکدیگر پیش بینی می نماید تا در هنگام بروز خطر به توان راحت تر به فضای آزاد دسترسی پیدا کرد.

یکی دیگرازمشکلات معلولان دربرخوداری از امکانات ورزشی، درمورد نبود فضاهایی مناسب  برای معلولان دراستخرها میباشد.

از نکات لازم که باید مورد توجه صاحبان استخرها باشد، محل های تعویض لباس، استحمام، آب استخر، پوشیدن لباس و مکانی برای تغییر و یا تعویض و مراقبت از ویلچر و یا عصا است. برای مثال معلولین، صندلی چرخدارمعمولی خود را با صندلی چرخدار مخصوص استخر عوض می کنند؛حال آن که چنانچه این امکان برای معلول وجود نداشته باشد، احتمال آسیب رسیدن به او یا عدم رغبت به انجام ورزش وجود ندارد. به این دلیل باید این صندلی ها چرخ داردرکابین ها و دردسترس باشند.

وسایل کمکی برای تعویض صندلی چرخدار مانند دستگیره های کمکی باید تعبیه شده باشند. برای استحمام مناسب بهتراست یک زیردوشی تعبیه شود که این زیردوشی باید امکانات نشستن معلول و نیز دستگیره های لازم را داشته باشد. یکی از بخش های مهم برای مراقبت از سلامتی معلول یا جانباز در استخر، طراحی سلامتی معلول یا جانباز دراستخر، ازیک فرد کمکی برای هدایت او به داخل استخر است.

مناسب تراست مربیانی برای استخرهائی که افراد معلول را می پذیرند تربیت شوند تا روش های استفاده از سطح شیب دار و نرده را به فرد معلول آموزش داده و به او کمک کند. برخی مواقع نیزدر کنار استخرها برای بلند کردن افرادی که از صندلی چرخدار استفاده می کنند، وجود یک بالابر هیدرولیکی مناسب است.

دراین صورت، قبل از آن که فرد معلول روی صندلی بنشیند، برزنتی روی کف آن قرار داده می شود؛ سپس بالابربه کناره های برزنت متصل می شود، یا به کار افتادن دستگیره های بالابر، فرد معلول بلند شده و داخل آب می شود. اگر استخر سطح شیب دار داشته باشد، بایستی برای سهولت در انجام شنای فرد معلول، تمهیدات دیگری نیز در نظر گرفته شود.

برای مثال: درچنین شرایطی بهتر است دراستخرها صندلی چرخدار کهنه وجود داشته باشد تا معلول به وسیله آن داخل آب برود و با کمک یک مربی ازصندلی بلند شده و به راحتی شنا کند. راه اندازی و شروع به کار یک استخر ورزشی ویژه معلولین مستلزم مقدمات فراوان و مشارکت بخش های گوناگون است.

آنچه که مسلم است، معلولین به لحاظ وجود برخی نقص های بدنی، نمی توانند در استخرهای شنای عمومی فعالیت کنند؛ حداقل تا زمانی که شنا را به خوبی یاد نگرفته باشند. بنابراین ایجاد استخرهای ویژه این افراد می تواند در جذب واستمرار تلاش هائی پیرامون توسعه شنای معلولین مفید و مؤثر باشد.

شرط لازم و کافی برای آغاز کار یک استخر ویژه معلولین، پیش بینی اموری چون چند منظوره ساختن استخر به لحاظ محدودیت فضاهای ورزشی، به ویژه استخرهای سرپوشیده و تطابق دقیق آن با نیازهای معلولین است.

مناسب تر است هر استخر ورزشی، از کادری مشتمل بر یک سرپرست ، چند نفر مربی ، مسئول ایاب و ذهاب معلولین ، خدمتگزاران ، کادر رختکن و هم چنین امکاناتی مانند اتاق استراحت، بوفه مخصوص و اتاق رختکن وسیع که ویژگی های معلولین مختلف درآن مورد توجه قرار گرفته باشد، برخوردار باشد.

حفظ بهداشت آب استخر نیزبرای معلولین از اهمیت بسیاری برخوردار است. از آنجایی که تعویض مکرر آب استخر امکان پذیر نبوده و مقرون به صرفه هم نیست، باید نهایت تلاش مسئولین استخربرای حفظ نظافت و بهداشت آب استخر صرف شود حرارت مناسب آب یکی از مقوله های مهم در بهداشت استفاده ازاستخر است.

برخی افراد معتقدند که دمای آب استخر برای افراد معلول باید کمی بیشتر از افراد سالم باشد. فدراسیون ورزش های معلولین سوئیس درجه حرارت آب  استخر را برای معلولین بین ۲۶ تا۳۰ درجه سانتی گراد تعیین کرده است.

راهکارها وپیشنهادات

۱) امکان نزدیک شدن دسترسی سواره به فضاهای ورزشی فراهم شود تا درهوای سرد وبارندگی دچارمشکل نشوند.
۲) سطح شیبدار طولانی معلولان را دچار مشکل می کند . بنابراین شیب سطح شیبدار باید براساس طول آن محاسبه گردد.
۳) معلولین نیاز به سرویس بهداشتی مخصوص دارند.
۴) معلولین برای دسترسی به طبقات بالاتر نیازبه آسانسوراستاندارد دارند.
۵) برای دسترسی به سطح مختلف از بالابرمخصوص استفاده شود.
۶) کف پوش فضاهای ورزشی باید از مصالحی باشد که سبب لیز خوردن معلولین درآن نشود.
۷) معلولین برای حرکت درپیاده روها به دلیل شیب زیاد یا عرض کم یا مصالح بکار رفته دچارمشکل می شوند .بنابراین باید پیاده روها را با شیب و عرض مناسب طراحی کرد وهمچنین مصالح بکاربرده شده نباید سبب لیز خوردن و یا گیر کردن چرخ ویلچر شود.
۸) ازاختلاف سطح های غیر ضروری اجتناب گردد.
۹) تشکیل بانک جامع اطلاعاتی معلولین
۱۰) استفاده از معلولین در قالب اتاق فکر
۱۱) استاندارد کردن فضاهای استخرهای عادی جهت استفاده معلولین شامل :
الف – برای ورود و خروج کم خطرمعلولین باید ازامکاناتی مانند: رامپ های داخل استخر ، پله های، سرسره ها وبالابرها استفاده شود.
ب – استفاده ازپله های مسطح که معلول را به داخل آب هدایت می کند نیزمی تواند برای رفاه معلولین وجانبازان مفید باشد.
ج – برای رفاه بیشتر موقع شنا، باید میله ها و قلاب هائی در اطراف استخربرای مواقع اضطراری تعبیه شده باشد.
د- بهتراست برای رفاه حال زنان و مردان معلول، سرویس های بهداشتی جداگانه ای درنظر گرفته شود.

بحث ونتیجه گیری

ده درصد از جمعیت جهان را افراد دارای معلولیت تشکیل می‌دهند. این افراد عضو جامعه هستند و باید حمایت‌های لازم برای تحصیل، سلامتی، اشتغال و سایر سرویس‌های اجتماعی را کسب نمایند.

ازطرفی فاصله بین معلولیت و سلامت یک ثانیه است و درهرشرایطى امکان دارد فردى دچارمعلولیت شود و این وظیفه آحاد جامعه است که افراد معلول را فراموش نکنند وبا یک توجه انسان دوستانه و منطقى به این موضوع گام هاى مؤثرى براى رفع مشکلات این افراد بردارند.

از طرفی تازمانی که معلولان به عنوان انسان های فعال در سطح جامعه معرفی وپذیرفته نشده اند جامعه نیز نمی تواند نیازهای آنها را درک کند ودرتامین آنها بکوشد ورزش ازجمله فعالیت هایی است که معلولان را به جامعه معرفی میکند و میتواند نقش نیازها و موفقیت کنونی وآینده ی آنان را بیان نماید. سالیانه تعدادی ازمردم جهان بنا به علل روانی یا اختلالات جسمی دچار ناتوانی های گوناگون می باشند. این افراد خواهان برخورداری از حقوق و مزایایی هستند، که دیگران نیز از آن برخوردارند ولی متأسفانه اغلب آنان با موانع بسیاری که ساخته دست انسان هاست مواجه بوده ودرنتیجه ، ازشرکت فعال در زندگی روزمره محروم می باشند و این امر سبب بروز مشکلات روانی در آنان می شود.

بنابراین بخش قابل توجهی از مردم کشورمان را این گونه افراد تشکیل می دهند. لذا مناسب سازی و ایجاد ایمنی برای آنان می تواند بسیارمهم باشد.

محوطه مجموعه ها واماکن ورزشی مناسب ومحیط شهری، مسکونی (منازل)،خیابانها ومسیرهای آمد وشد، وسایل حمل و نقل، ساختمان های عمومی، فروشگاه ها ومراکز خرید، مراکز آموزشی، مراکز ورزشی، مراکز تفریحی و غیره دنیای بیرون از منزل فرد معلول را در برمی گیرند.

بنابراین باید با تدابیر ومطالعات علمی و تحقیقات و اقدامات لازم و ایجاد تجهیزات شهری مناسب، زمینه و شرایط حضور فرد معلول را درجامعه به نحوی فراهم آورد که آنان بتوانند بدون نیاز به کمک دیگران و بطور مستقل وارد محیط بیرون شوند.

بنابراین تا زمانی که معلولان به عنوان انسانهای فعال درسطح جامعه معرفی و پذیرفته نشده اند، جامعه نیز نمی تواند نیازهای آنها را درک کند و در تامین آن بکوشد ورزش از جمله فعالیت هایی است که معلولان را به جامعه معرفی کند و می تواند نقش نیازها وموقعیت کنونی و آینده آنان را بیان نماید.

منابع

– کتاب تربیت بدنی و ورزش معلولین (تالیف: سعید رضایی)
– تربیت بدنی وورزش معلولین ( تالیف :دکتر مجید جلالی ، فریبا محمدی)
– سایت فدراسیون ورزشهای جانبازان ومعلولین جمهوری اسلامی ایران

منبع : مقاله ” راهکارهای مناسب سازی محیط های ورزشی معلولین  ” -مولفان: دکتر سیدصدرالدین شجاع الدین دانشیار-
علی شاکری کارشناس ارشدتربیت بدنی  –  دانشگاه تربیت معلم تهران-  -انتشار در   سومین  کنفرانس اینترنتی  با عنوان  ورزش و آسیب نخاعی -تیرماه ۱۳۹۱