زنان معلول تبعیض و پندارهای کلیشه ای

زمانی که افراد معلول با افراد غیر معلول مقایسه می شوند، از حقوقی برابر با آنان برخوردار نیستند، زنان معلول تحت تاثیر کلیشه های رایج درباره معلولیت در قیاس با زنان غیر معلول به دیده تحقیر نگریسته می شوند و آنگاه که زنان معلول با مردان معلول مقایسه می شوند، بازهم تحت تاثیر تبعیضات جنسیتی از شرایطی نابرابر رنج می کشند.

کلیشه های تبعیض جنسیتی در زندگی زنان معلول بسیار تاثیرگذار بوده و آنان معلولیت را با ماهیتی متفاوت از مردان تجربه می کنند. نگرش ها و کلیشه های اجتماعی در خصوص افراد معلول در جامعه، دارای ماهیت بسیار پیچیده ای است، نگاه مردم به آنان همواره با آمیزه ای از ترس و دشمنی همراه است. از آن جایی که سلامتی جسمانی به عنوان عاملی مثبت در جامعه تلقی می شود لذا هنوز مردم نسبت به افراد معلول دارای نگرشی ترحم آمیز بوده و خواهان دوری از آنان هستند. افراد معلول اغلب نیازمندانی وابسته به نظر می رسند که در مراودات اجتماعی روزمره قادر به فعالیت های بارآور و ثمربخش در زندگی اقتصادی خود نمی باشند.

در مجموع تلقیات پیچیده نسبت به افراد معلول، منجر به جداسازی و انفکاک آنان از نقش فعالشان بعنوان یک کنش گر اجتماعی می شود. آنان در سطوح مختلف اجتماعی و از سوی افراد غیر معلول همواره در معرض انگ خوردن بوده و معمولا” برچسب هایی نظیر: غیر فعال، ضعیف النفس، وابسته، بی کفایت ، کم هوش و … به آنان زده می شود. تحقیقات مربوط به ” برچسب ” زدن به معلولین نیز مانند تحقیقات در زمینه کلیشه های اجتماعی مربوط به آنان ، نسبت به تفاوت های جنسیتی بی تفاوت بوده است. در چارچوب تصورات کلیشه ای در مورد ایفای نقش ها و تقسیم وظایف میان دو جنس، زنان بعنوان افرادی غیر فعال، کم ارزش و احساساتی به شمار می آیند، در حالی که از مردان انتظار می رود که افرادی فعال، جسور و مفید باشند.

کلیشه های تبعیض جنسیتی نه تنها در مورد زنان معلول بلکه در مورد زنان غیر معلول نیز اعمال می شود و زنان به دلیل آسیب پذیری، ضعف و وابستگی از سوی ” گروه مردان سلطه گر ” کنار گذاشته می شوند. نتیجه این تعارضات منجر به نوعی تفوق در معلولیت های مردانه است که می کوشد مردان معلول را افراد موفقی توصیف کند که شجاعانه علیه آسیب پذیری و ضعف هایشان می جنگند، اما در مورد زنان معلول، کلیشه های مرسوم مربوط به معلولیت همراه با کلیشه های جنسیتی منجر به انزوای اجتماعی و فرهنگی آنان می گردد. به راستی چه عواملی باعث می شود که علی رغم وجود گروه عظیمی از زنان معلول در جوامع، آنان به انزوا کشیده شوند؟ برای بررسی و بحث در مورد معلولیت اشاره به تعریف( ۱۹۹۳ ) درخصوص معلولیت به شناخت بیشتر این موضوع کمک می کند.

زنان معلول جسمی به طور ذاتی فاقد توانایی در انجام امور شخصی، فامیلی و با مسئولیت های اجتماعی هستند به عبارت دقیق تر این موضوع حاصل کنش متقابل مابین محدودیت های جسمانی با عوامل محدود کننده اجتماعی، محیطی و فرهنگی است. در واقع این محدودیتهای محیطی، تبعیضات و تعصبات اجتماعی است که معلولیت را ایجاد می کند.

برخی از زنان معلول نقل می کنند که جامعه با زنانی که از صندلی چرخدار استفاده می کنند بیشتر از زنانی که از ” بریس ” استفاده می کنند احساس راحتی می کنند چرا که تصورات کلیشه ای درخصوص این که آنان موجوداتی وابسته و نیازمند هستند. برای آنها کاملا” جا افتاده است. به هر حال صندلی چرخدار می تواند مانعی در راه برقراری ارتباط باشد، چرا که باعث می شود قد استفاده کنندگان کوتاه تر به نظر آمده و موجب میشود مردمی که ایستاده اند به راحتی بتوانند فرد معلول را نادیده بگیرند. بسیاری از معابر فیزیکی از جمله طراحی های غلط و ناقص در معابر و وسایل حمل و نقل عمومی نتیجه تبعیضاتی است که علیه افراد معلول در جوامع وجود داشته و دسترسی آنها را به فرصت های مناسب و برحقشان محدود می کند.

بسیاری از زنان معلول گرایش بیشتری نسبت به سایر زنان بر ماندن در کنار والدین و زندگی در خانواده دارند. این موضوع می تواند برنامه مثبتی باشد، زیرا آنها را از تجربه های تلخ دنیای بیرونی محافظت می کند، آنان نقل می کنند که اغلب با مادرانشان دارای پیوندهای قوی عاطفی هستند اما در بعضی موارد نیز دچار درگیری و تضادهای شدید با آنان هستند.

این نوع ارتباطات و وابستگی های شدید آنان را در چرخه ای انداخته که اغلب به عنوان افرادی ضعیف که محتاج به راهنمایی و مساعدت از سوی والدین، خویشاوندان و یا دوستان هستند، نگریسته می شوند و احساس می کنند که فرصت های آنان برای داشتن یک زندگی مستقل و توام با شادابی در جامعه محدود شده است. این موضوع می تواند تا حدودی باعث ” کودک انگاری زنان معلول ” شود زیرا با آنان به گونه ای رفتار میشود که گویی کودکانی ضعیف هستند و همواره نیاز به کمک و راهنمایی والدین و یا دیگر افراد دارند. زنان معلول نقل می کنند که ما نه تنها به واسطه این کودک انگاری در زندگی خصوصی و به وسیله افرد فامیل مورد تعرض قرار می گیریم بلکه این اتفاق در موسسات پزشکی ، مراکز بهداشتی، مدارس و سایر مکان های عمومی نیر برایمان پیش می آید. زندگی با معلولیت یک تلاش پیچیده برای داشتن یک رابطه نسبتا” پایدار است. بستگان ، دوستان، غریبه ها، همکاران و همه افراد فامیل باید بتوانند با مفهوم ناتوانی و معلولیت رابطه برقرار کنند.

زمانی که افراد معلول و افراد غیر معلول می خواهند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند هر دو از اینکه چگونه باید با پدیده معلولیت کنار بیایند و یا چگونه با یک فرد معلول و کاملا” وابسته دوستی برقرار کننند، دچار اضطراب میشوند، در واقع هر دو گروه به خاطر نقش هایی که باید در این ارتباط بپذیرند دچار نوعی ترس می شوند.

در مصاحبه هایی که با تعدادی از زنان معلول در مورد چگونگی دوستی هایشان و تاثیر معلولیت در این دوستی ها انجام گرفت، آنان به موضوعات ذیل اشاره کرده اند:

همانطور که داشتن یک نوع معلولیت در ایجاد دوستی تاثیر می گذارد، بالطبع معلولیت های بارزتر می تواند برقراری روابط دوستانه را دشوارتر نماید، که بطور قطع این موضوع به برخی مفاهیم غلطی که درخصوص معلولیت زنان وجود دارد، مربوط می شود و اینکه برخی افراد دچار این ترس می شوند که مبادا معلولیت یک بیماری مسری باشد.

زنان معلول مسئول آموزش مفهوم معلولیت به دوستان غیر معلول خود هستند و زنان غیر معلول مسئول آموزش این مفاهیم به دیگر زنان و در واقع به مثابه یک میانجی بین دوستان معلول خود و بقیه جامعه عمل می کنند، دوستی بین اینان در نهایت می تواند به یک تغییر نگرش اجتماعی منجر گردد، به خصوص وقتی که زنان و دوستان غیر معلول در جایگاه نمایندگان دوستان معلول خود و مسائل آنها در جامعه قرار میگیرند و به آنان کمک می کنند تا توانایی ها و کارایی هایشان را بطور کامل در جامعه بروز دهند.

در واقع این ساختارهای محیطی و اجتماعی سازمان یافته هستند که زنان دارای نقص های فیزیکی را در کلیه جنبه های زندگی اعم از : پذیرش اجتماعی، رابطه دوستانه، آموزش ، اشتغال ، ثبات اقتصادی ، روابط عاطفی، مسائل جنسی، مشارکت و نقش های همسری و مادری ناتوان نشان می دهند. این موضوع باعث می شود که آنها حتی در زندگی عادی خودشان هم نتوانند جایگاهی داشته باشند. در واقع زنان معلول در برابر عدم حضور اجتماعی شان تسلیم شده اند، آنها نسبت به سایر افراد کمتر در انظار عمومی ظاهر می شوند، حتی وقتی که نقص جسمانی آنها چندان بارز نیست باز هم ترجیح می دهند دور از دید افرادی باشند که همواره از آنان دوری می کنند . چرا که آنان به عنوان یک گروه اقلیت نه تنها همیشه نادیده گرفته شده بلکه از سوی اکثریت مردم تحقیر می شوند.

بخشی از این نادیده گرفته شدن و عدم حضور اجتماعی به این واقعیت برمیگردد، که این زنان از وضع مخاطره آمیز دوگانه ای رنج می برند، آنان همواره با دو دیدگاه منفی نسبت به موقعیت اجتماعی شان زندگی کرده اند: زن بودن و معلول بودن. در صورتی که مردان معلول حداقل مقام و منزلت مردانه خود را دارند و برای زنان غیرمعلول نیز ایفای نقش های سنتی زنانه امکانپذیر است. هر چند زندگی خانوادگی، داشتن همسر و فرزند برای زنان معلول نیز مانند سایر زنان بخشی از موجودیت آنها به شمار می رود و برای حفظ سلامتی جسمی و روانیشان اهمیت دارد. زمانی که آنان این نیاز خود را مطرح می نمایند، جامعه از اینکه این زنان چنین حقی را برای خود قائل هستند شگفت زده می شود. در صورتی که مردان معلول در این میان شانس بیشتری نسبت به زنان معلول برای ازدواج دارند.

ازدواج کردن برای زنان معلول با توجه به الگوهای اجتماعی/ فرهنگی و ذهنیتی که از نظر جسمی برای زنان وجود دارد مشکل تر از مردان معلول می باشد. زنی که به خاطر معلولیتش مجرد باقی می ماند از نقش سنتی و جایگاه اجتماعی خود به عنوان یک همسر و مادر محروم میگردد. هنگامی که این محرومیت همراه با عدم کوچک ترین استقلال مالی باشد وی تبدیل به موجودی می شود که فاقد هر گونه ارزشی در خانواده و جامعه می باشد. اگر کسی بعد از مادر شدن معلولیت پیدا کند و یا بعد از معلول شدن دارای فرزند شود، این طرز تلقی وجود دارد که وی نمی تواند از فرزند یا فرزندانش مراقبت و نگهداری نماید. در چنین مواردی چون حق مادر بودن از زن معلول سلب می شود وی اعتماد به نفس خود را از دست می دهد و نمی تواند در زندگی از نظر روانی احساس رضایت نماید.

اشتغال از دیگر موضوعاتی است که زنان معلول در آن محدود و یا از آن محروم می گردند. زیرا کلیشه های اجتماعی آنان را نسبت به سایر زنان کم قابلیت تر ( ناتوان تر ) به شمار می آورد. زنان در اشتغال بطور کلی با تبعیض روبه رو هستند و برای زنانی که معلولیت دارند این تبعیض خیلی بیشتر است. در شرایطی که بیکاری زیاد است، امکان اشتغال به بسیاری از کارها به شدت محدود می باشد. تخمین زده می شود که ۶۵ تا ۷۰ درصد از زنان معلول بیکارند. زنان معلول حتی زمانی که به عنوان یک نیروی کار مطرح می شوند باز هم در جوامع خود با کلیشه های مربوط به معلولیت در ارتباط با شغلشان مواجه شده و با افراد غیر معلول مقایسه می شوند.

تعریف ناتوانی اغلب به انجام وظایف و نقش های فرد در یک ” کار در آمدزا” بستگی دارد، در صورتی که این تعریف شاخص ناقصی در ارتباط با زنان معلول است، چرا که مسئولیت انجام کارهای خانگی که ” کار بدون مزد ” هستند، نادیده گرفته می شود.

در مورد زنان معلول هنوز این تلقی وجود دارد که آنان به عنوان افرادی ناتوان قادر به انجام وظایف یک بزرگسال چه به عنوان ” مزدبگیر ” و چه ” زن خانه دار ” نمی باشند. تاثیر این وضعیت و نتیجه حاصل از این موقعیت اقتصادی برای زنان معلول با توجه به هزینه های گزاف درمانهای پزشکی و سایر هزینه های روزانه آنان می تواند بسیار زیانبار باشد.

تصورات کلیشه ای در خصوص زنان معلول ، به عنوان افرادی فاقد میل جنسی ،گاه بدین شکل اظهار علاقه ای به ازدواج ندارند که این تصور اشتباه است. هر چند با تاکید به اعلامیه ها و اسناد بین المللی داخلی و خارجی، رسیدگی به وضعیت معلولیت غیر قابل انکار می باشند ولی در این میان زنان معلول به لحاظ شرایط خاص نیازمند توجه بیشتری می باشند که توجه به موارد ذیل می تواند تا حدودی راهگشای مسائل مربوط به آنان باشد:

• اجرایی شدن حقوق جامع معلولین که در مجلس ششم به تصویب نمایندگان محترم رسیده است.

• توجه به آموزش کلاسیک دختران معلول با گسترش آموزش فراگیر در کشور، در قالب آموزش اجباری ( همانند سایر کودکان )

• حمایت از اشتغال زنان معلول در سطوح شهری و روستایی با تضمین خرید و بازاریابی برای اشتغالات خانگی بخصوص در مناطق روستایی.

• لزوم تحقیق و بررسی در خصوص تغییر نگرش جامعه نسبت به توانمندیهای زنان معلول و رفع دیدگاههای منفی جامعه در خصوص انجام وظایف زنانگی آنان از جمله همسری، مادری و … از طریق رسانه های عمومی

• بررسی و تحقیق در خصوص مسائل و مشکلات عاطفی و جنسی زنان معلول از طریق برنامه های پژوهشی و آموزشی

بررسی و تحقیق در خصوص ایجاد و گسترش تشکل های زنان معلول در شهرها و روستاها با هدف توانمندسازی و مشارکت بیشتر آنان در سطح جامعه

• تاکید بر حفظ و حراست از حقوق زنان معلول با تصویب قوانین تکمیلی

• تلاش در جهت تدوین قوانین حمایتی از زنان معلول و زنان معلول سرپرست خانوار

• تلاش در جهت تدوین قوانین بیمه ای مکمل با توجه به نیازهای گسترده درمانی در زنان معلول جسمی .

منبع: همشهری